Κύρια επιδίωξη του Τζων Ρωλς αποτελεί η διαμόρφωση μιας άποψης για τη δικαιοσύνη, την οποία εξίσωσε με την έννοια της ηθικής ορθότητας, ...
Κύρια επιδίωξη του Τζων Ρωλς αποτελεί η διαμόρφωση μιας άποψης για τη δικαιοσύνη, την οποία εξίσωσε με την έννοια της ηθικής ορθότητας, βάσει της οποίας τα μέλη μιας κοινωνίας θα μπορούν να ζουν ευτυχισμένα. Στόχος του είναι η δικαιοσύνη ως ακριβοδικία που απαιτεί υπέρβαση των εκάστοτε θέλω μας ή τα οράματά μας για την κοινωνία του μέλλοντος, δηλαδή υπέρβαση των «πυκνών» αντιλήψεών μας για τον αγαθό βίο.
Η πρωταρχική θέση
Η ζωή των ανθρώπων καθορίζεται από τυχαίους παράγοντες, όπως η τάξη στην οποία ανήκουν, η οικονομική κατάστασή τους, η θρησκεία τους, η οικογένειά τους κλπ. Το τι είναι δίκαιο ή ορθό, όμως, σύμφωνα με τον Ρωλς, δεν θα πρέπει να προσδιορίζεται από τους συμπτωματικούς συντελεστές της ζωής των ανθρώπων. Έτσι, εισηγήθηκε το νοητό πείραμα της πρωταρχικής θέσης, στο πλαίσιο του οποίου πρότεινε μια νέα μορφή κοινωνικού συμβολαίου (δηλαδή ένα υποθετικό και όχι πραγματικό συμβόλαιο), αναβιώνοντας την συμβολαιοκρατική παράδοση των Λοκ, Ρουσσώ και κυρίως του Καντ.
Η πρωταρχική θέση θέτει τους όρους, μέσα από τους οποίους ελέγχεται οποιαδήποτε στιγμή η ακριβοδικία των βασικών κοινωνικοπολιτικών θεσμών μας. Σύμφωνα με το νοητό πείραμα του Ρωλς, καλούμαστε να φανταστούμε πως βρισκόμαστε σε μια αρχική θέση ισότητας, αγνοώντας βασικά στοιχεία για τον εαυτό μας (όπως η φυλή μας, το φύλο μας, η οικονομική θέση μας, οι ικανότητές μας ή το αγαθό) και την ταξική δομή της κοινωνίας. Κάτω από αυτό το πέπλο άγνοιας, η επιλογή των κανόνων και των θεσμών θα είναι δίκαιη για όλους επειδή, καθώς δεν θα δεσμεύεται κανείς από τα προσωπικά συμφέροντά του, τις ατομικές προτιμήσεις και ανάγκες του ή άλλες ιδιοτελείς επιδιώξεις του, θα είναι αμερόληπτη. Αγνοώντας τη θέση μας στην κοινωνία, την κοινωνική καταγωγή μας, την οικονομική κατάστασή μας, την άποψή μας για το τι είναι αγαθό κλπ., θα ενδιαφερθούμε το ίδιο για τη μοίρα του κάθε πολίτη, προκρίνοντας την επιλογή αρχών, στις οποίες δίνεται έμφαση, πρώτον, στην προσωπική και πολιτική ελευθερία και, δεύτερον, στη βελτίωση της κοινωνικοοικονομικής ανισότητας.
Κριτική στον ωφελιμισμό
Ο Ρωλς επέκρινε την ωφελιμιστική εκδοχή για τη δικαιοσύνη με το επιχείρημα ότι έχει το ελάττωμα να καταργεί τη διακριτότητα των προσώπων. Σύμφωνα με την αρχή της ωφελιμότητας, τα πρόσωπα θα πρέπει να θυσιάσουν το ατομικό τους όφελος, προκειμένου να προκύψει μεγαλύτερο όφελος κοινωνικό (για όλους). Αυτό όμως είναι ηθικά ανεπίτρεπτο: Επειδή έχω λόγο να θυσιάσω εγώ ένα μικρό αγαθό τώρα, για να καρπωθώ εγώ ένα μεγαλύτερο αύριο, δεν σημαίνει ότι εγώ έχω λόγο να θυσιάσω ένα μικρό αγαθό για να καρπωθεί κάποιος άλλος ένα μεγαλύτερο, λέει ο Ρωλς.
Οι βασικές αρχές δικαιοσύνης
Μια δίκαιη κοινωνία, όπως υπαγορεύεται από την αρχική θέση της ισότητας, προσδιορίζεται κατά τον Ρωλς, από δύο βασικές αρχές δικαιοσύνης. Σύμφωνα με την πρώτη από τις δύο αυτές αρχές δικαιοσύνης, κάθε πρόσωπο πρέπει να έχει ίσο δικαίωμα στην όσο το δυνατόν ίση ελευθερία, που είναι συμβατή με την ελευθερία όλων. Σύμφωνα με τη δεύτερη αρχή της δικαιοσύνης, οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες πρέπει να ρυθμίζονται με τρόπο που α) και οι δύο να εξυπηρετούν το συμφέρον των λιγότερο προνομιούχων πολιτών (αρχή της διαφοράς) και β) να συνδέονται με αξιώματα και θέσεις ανοικτές σε όλους, υπό συνθήκες ακριβοδίκαιης ισότητας ευκαιριών (αρχή της ακριβοδικίας). Οι αρχές αυτές βρίσκονται σε ιεραρχική θέση μεταξύ τους. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να ενεργοποιηθεί η δεύτερη αν δεν τηρείται πλήρως η πρώτη.
Η αρχή της εκτενέστερης δυνατής ίσης ελευθερίας έχει απόλυτη προτεραιότητα απέναντι στις άλλες αρχές και αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να καμφθεί χάριν της εξασφαλίσεως μεγαλύτερης ευημερίας, έστω και αν αυτή προορίζεται για τους ασθενέστερους. Στο δε εσωτερικό της δεύτερης αρχής, το β προηγείται του α. Δεν μπορούν να αποκλειστούν κάποιες κοινωνικές κατηγορίες από την πρόσβασή τους σε ανταγωνιστικές θέσεις ισχύος, πλούτου κ.ο.κ., για να ευνοηθεί η οικονομικά ασθενέστερη τάξη. Πριν από οποιαδήποτε σκέψη για προσφορότερο τρόπο διανομής υπέρ των ασθενεστέρων θα πρέπει πρώτα να έχει εξασφαλιστεί η ισότητα ευκαιριών. Όσον αφορά το σκεπτικό της δεύτερης αρχής, ο Ρωλς πιστεύει ότι οι καταστάσεις που βρίσκονται πέρα από τον έλεγχο των ανθρώπων δεν πρέπει να καθορίζουν τις προσδοκίες της ζωής τους.
Θεωρεί ότι τόσο οι κοινωνικές περιστάσεις, όσο και τα φυσικά χαρίσματα είναι εξίσου τυχαία. Κανείς δεν έκανε τίποτα για να είναι όμορφος, έξυπνος, δυνατός κλπ. και άρα δεν δικαιούται πλεονεκτήματα έναντι των συνανθρώπων του πάνω σε αυτή τη βάση. Όπως λέει χαρακτηριστικά, τα φυσικά χαρίσματα δεν ανήκουν στον φορέα τους, αλλά σε ολόκληρη την κοινωνία.
www.tempo.gr
