Της Terttu Ultriainen Καθηγήτριας Ποινικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Λαπωνίας της Φιλανδίας Τα μέσα ενημέρωσης – μια δύναμη με επιρρ...
Της Terttu Ultriainen
Καθηγήτριας Ποινικού Δικαίου του Πανεπιστημίου Λαπωνίας της Φιλανδίας
Τα μέσα ενημέρωσης – μια δύναμη με επιρροή
Η δομή της εξουσίας κατά τον 18ο και τον 19ο αιώνα στις περισσότερες χώρες προβάλλει κατευθείαν μπροστά στα μάτια μας όταν κοιτάζουμε το σχέδιο μιας πόλης. Στο κέντρο της πόλης βλέπουμε την εκκλησία, το μέγαρο της κυβέρνησης, το δικαστήριο και το πανεπιστήμιο. Τα κοινωνικά ιδρύματα είχαν τη δική τους θέση και το έργο που πρόσφεραν προήγαγε τους εθνικούς στόχους.
Στα τέλη του 19ου αιώνα η βαριά βιομηχανία εντάχθηκε σε αυτόν τον εσωτερικό κύκλο, φέρνοντας μαζί της αδιαμφισβήτητα και αλάνθαστα ορόσημα-τις τράπεζες και τα χρηματιστήρια. Η κοσμική και η πνευματική εξουσία απολαμβάνουν τώρα πλέον τη συντροφιά του κεφαλαίου και του χρήματος. Κατά τον 20ο αιώνα προστέθηκαν στις τάξεις των ιδρυμάτων και θεσμών με ισχυρή επιρροή ο τύπος, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση, έργο των οποίων είναι να πλησιάσουν ένα μεγάλο αριθμό ατόμων μέσω της επικοινωνίας και της ψυχαγωγίας.
Οι δορυφόροι έδωσαν τη δυνατότητα στα μέσα ενημέρωσης να επεκταθούν παγκοσμίως, καθώς οι εκπομπές τους δεν περιορίζονται πλέον στα εθνικά σύνορα ή από εθνικές αποφάσεις. Τα δίκτυα πληροφόρησης επιτρέπουν στα άτομα να δέχονται πληροφορίες και να επικοινωνούν απευθείας μεταξύ τους.
Είναι πασίδηλο ότι στον αιώνα που διανύουμε τα υπερεθνικά μέσα ενημέρωσης είναι σημαντικός παράγοντας σύνδεσης των ανθρώπων, αλλά όχι αυτός που θα μπορούμε απαραίτητα να διακρίνουμε στο σχέδιο μιας πόλης. Μολονότι τα μέσα ενημέρωσης έχουν κάνει σήμερα ευκρινή την παρουσία τους στους οικιακούς μας χώρους, παρέχοντάς μας έναν πλούτο πληροφοριών μέσω του πλήθους των καναλιών, είναι εξίσου καλά καθιερωμένα ως μέρη των κοινωνικών δομών και του κόσμου των αξιών που μας περιβάλλει.
Το γεγονός αυτό επιτάσσει να ενδιαφερθούμε για το είδος των αξιών που τα μέσα ενημέρωσης προωθούν κατά την εκπλήρωση του έργου τους. Παραμένει να δούμε αν οι δυνάμεις της αγοράς μπορούν να δημιουργήσουν την κοινωνία της πληροφόρησης σε παγκόσμια κλίμακα χωρίς την κατάληξή της σε επαρχία επίλεκτων πολιτών κι επίλεκτων χωρών. Η τηλεδημοκρατία δεν μπορεί να υλοποιηθεί εφ’ όσον οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν τη δυνατότητα να ασκούν τα πολιτικά τους δικαιώματα διά μέσου των δικτύων πληροφόρησης.
Η αξία της δημοσιότητας στις περιπτώσεις διαφθοράς
Όταν τα μέσα ενημέρωσης εργάζονται σωστά για την πρόληψη της διαφθοράς, χρησιμοποιούν την ερευνητική δημοσιογραφία για να αποκαλύψει τις ανισότητες, τις παραβιάσεις και, μ’ ένα παιδαγωγικό νόημα, για να ενισχύσει τις κοινωνικές αξίες που μειώνουν τη συχνότητα εμφάνισης της διαφθοράς στην κυβέρνηση και στον επιχειρηματικό κόσμο. Τα μέσα ενημέρωσης στηριζόμενα στην ελευθερία του λόγου επιτελούν τη λειτουργία του άγρυπνου φρουρού στην κοινωνία, καθώς συγκρατούν και εκθέτουν την κοινωνική αδικία.
Σε μια ανοιχτή, πλουραλιστική, δημοκρατική και τεχνολογικά ανεπτυγμένη κοινωνία, τα μέσα ενημέρωσης, αποτελούν ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό όπλο στην αποκάλυψη και πρόληψη της διαφθοράς. Αυτό το επιτυγχάνουν, διότι, όπως μας ανέφερε ο Αυστραλός επιστήμονας Stephen J. Tanner στο Πεκίνο το 1996, οι υποθέσεις διαφθοράς δημιουργούν τις ειδήσεις. Αυτές οι υποθέσεις έχουν ενδιαφέρον, κυκλοφορία και διαύγεια.
Γενικά οι οικονομικές επιπτώσεις της διαφοράς είναι σοβαρές και τείνουν να πλήξουν την καρδιά της κοινότητας. Περιλαμβάνουν μια σύγκρουση που θεωρείται έγκλημα. Εξάλλου οι ύποπτοι δράστες και οι ένοχοι είναι συχνά εξέχοντα μέλη της κοινωνίας. Το ίδιο συνέβη και στη Φιλανδία τα τελευταία χρόνια. Εγιναν συζητήσεις και αντιπαραθέσεις για το αν τα μέσα ενημέρωσης αντιμετωπίζουν δίκαια τα δημόσια πρόσωπα που φέρονται ως δράστες εγκλημάτων ή ανήθικων πράξεων. Κατά τη διάρκεια της δίκης, ή μετά από τη δίκη, τα άτομα αυτά συνήθως αποδίδουν πλήθος κατηγοριών στα μέσα ενημέρωσης.
Εγιναν κατανοητά ή αντιμετωπίστηκαν εσφαλμένα δημοσίως. Ο τύπος τους κατηγόρησε εσκεμμένα. Δέχτηκαν μια καταδίκη από το κοινό που δεν μπορούν να εφεσιβάλουν. Σε αυτό το σημείο οι ρόλοι του συστήματος της ποινικής δικαιοσύνης και των μέσων ενημέρωσης διαφέρουν. Το σύστημα απονομής δικαιοσύνης λειτουργεί μέσα στα όρια και την εξουσία που ορίστηκε από τη νομοθεσία, πράγμα που σημαίνει ότι η τελεσίδικη απόφαση εκδίδεται συνήθως μετά από χρόνια. Αντίθετα, τα μέσα ενημέρωσης, που ασχολούνται με τρέχοντα γεγονότα, αποτρέπουν τη διαφθορά τονίζοντας την ανηθικότητά της.
Μολονότι η πρόληψη του εγκλήματος –συμπεριλαμβανομένης και της διαφθοράς- δεν είναι μια ρητή λειτουργία των μέσων ενημέρωσης έχουν έναν εξαιρετικά σημαίνοντα ρόλο στη διασφάλιση και ενεργοποίηση των αξιών κατά της διαφθοράς. Επιπλέον, καθώς τα μέσα ενημέρωσης αναφέρονται σε περιπτώσεις διαφθοράς, πραγματώνουν την κοινωνική τους λειτουργία, ικανοποιώντας έτσι την ανάγκη των κοινωνιών για πληροφόρηση.
Οι μέθοδοι εργασίας των μέσων ενημέρωσης
Μολονότι ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης στην πρόληψη της διαφθοράς είναι αναμφισβήτητος, τα προβλήματα δεν εκλείπουν. Στην καλύτερη περίπτωση, η δημοσιότητα και η δίκαιη δίκη πάνε χέρι-χέρι. Μπορεί, ωστόσο, να ανακύψουν συγκρούσεις ανάμεσα στην ανάγκη των μέσων ενημέρωσης για πληροφόρηση και στα προαπαιτούμενα για μια δίκαιη, τυπική και αντικειμενική ποινική δίκη.
Οι ύποπτοι δράστες και οι κατηγορούμενοι έχουν το δικαίωμα σε μια δίκαιη δίκη βασιζόμενη στο τεκμήριο της αθωότητας. Μολονότι τα δημόσια πρόσωπα θα έπρεπε να ανέχονται μια πιο εξονυχιστική έρευνα των όσων κάνουν απ’ ότι οι ιδιώτες, η τιμή τους και αυτή των οικογενειών τους, προστατεύεται ακόμη από το νόμο.
Ο ανταγωνισμός στα μέσα ενημέρωσης ευνοεί την ταχύτητα και αυτό σημαίνει ότι οι πληροφορίες που παίρνουμε από αυτά τείνουν να γίνουν αποσπασματικές. Ο πυρετώδης ρυθμός δεν αφήνει χρόνο για μια περιεκτική ή σε βάθος ανάλυση. Η πορεία των μέσων ενημέρωσης έχει την τάση να ακολουθεί μια δική της τροχιά, μερικές φορές με παρενέργειες που ήταν τελείως απρόσμενες από την αρχή. Έτσι, καθώς τα μέσα ενημέρωσης ερευνούν μια υπόθεση διαφθοράς ίσως αποκαλύψουν άλλες καταχρήσεις.
Η κατηγορία για διαφθορά μπορεί ακόμη να εμφανιστεί τυχαία ως παρεπόμενο προϊόν μιας διαφορετικής υπόθεσης, όπως συνέβη στη Φιλανδία το 1993, όταν ένας πρώην υπουργός κατηγορήθηκε για δωροδοκία. Η όλη υπόθεση ανέκυψε από μια δήλωση στα προσωπικά ημερολόγια του πρώην διευθυντή του χρεωκοπημένου ομίλου τραπεζών, όταν αυτά τα ημερολόγια δημοσιεύτηκαν από κάποιον δημοσιογράφο.
Η πρόθεση του δημοσιογράφου δεν ήταν βέβαια να ξεκινήσει μια δίκη δωροδοκίας, αλλά απλώς να παρουσιάσει μια έκθεση της διαδικασίας που οδήγησε στην πτώχευση των τραπεζών. Έτσι, ο ρόλος των μέσων ενημέρωσης στην πρόληψη της διαφθοράς είναι ταυτόχρονα θετικός και αρνητικός, εφόσον η νομική προστασία των υπόπτων για διαφθορά δεν είναι ομοιόμορφα ικανοποιητική. Οι πρόωροι δημόσιοι ισχυρισμοί διαφθοράς από τα μέσα ενημέρωσης μπορεί να αποδειχθούν μοιραίοι για τους ιδιώτες και τις μικρές επιχειρήσεις, αφού δεν έχουν την ευχέρεια να προσλάβουν συμβούλους τύπου στην αντιμετώπιση των σχέσεών τους με τον τύπο.
Συχνά, αυτοί οι ύποπτοι δράστες αντιμετωπίζουν τα μέσα ενημέρωσης για πρώτη φορά και αντίθετα με τις διακεκριμένες και ισχυρές σε επιρροή προσωπικότητες της κοινωνίας μας δεν έχουν καθόλου πείρα στον χειρισμό ενός αναπόφευκτου καταιγισμού ερωτήσεων. Επίσης, οι κατηγορίες για διαφθορά εμπεριέχουν συχνά νομική ορολογία που δεν είναι οικεί στους δημοσιογράφους και στους ύποπτους δράστες, ομοίως, και η κακή χρήση της ορολογίας μπορεί να οδηγήσει σε σύγχυση και παρεξηγήσεις που είναι δύσκολο να εξαλειφτούν αργότερα.
Όταν τα μέσα ενημέρωσης αναφέρονται σε έρευνες σχετικά με τη διαφθορά, επηρεάζουν εν αγνοία ή εσκεμμένα τις γνώμες που διαμορφώνονται στα δικαστήρια και τη διαδικασία λήψης απόφασης. Κάποιος θα μπορούσε βέβαια να ισχυριστεί ότι μια τέτοια επιρροή μειώνει τις πιθανότητες για μια αντικειμενική δίκη, αλλά στη σημερινή κοινωνία, όπου το κοινό έχει δικαίωμα στην πληροφόρηση και όπου τα μέσα ενημέρωσης έχουν την επιρροή που ασκούν, είναι μάλλον αδύνατο να εμποδίσει κανείς την επιρροή τους. Κάτω από αυτές τις περιστάσεις οι επαγγελματίες δικαστές ίσως να αντέξουν καλύτερα υπό την πίεση απ’ ότι οι ένορκοι.
Δημοσιογραφικοί κώδικες ηθικής
Τα μέσα ενημέρωσης συστάθηκαν, οργανώθηκαν και λειτούργησαν στις διάφορες χώρες μέσα από τη νομοθεσία και τους δικούς τους ηθικούς κανόνες, οι παλιότεροι από τους οποίους θεσπίστηκαν πριν από εκατό χρόνια. Διεθνείς οργανισμοί και διασκέψεις, όπως τα Ηνωμένα Έθνη [UN], η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας [ILO], ο Οργανισμός των Ηνωμένων Εθνών για την Εκπαίδευση, την Επιστήμη και τον Πολιτισμό [UNESCO], το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο των Ηνωμένων Εθνών [ECOSOC] και η Συνδιάσκεψη για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη [CSCE], έχουν δημιουργήσει επίσης δημοσιογραφικούς κώδικες ηθικής.
Επιπλέον, οι διάφορες χώρες έχουν τις δικές τους ηθικές συμβάσεις. Οι ηθικοί κώδικες περιλαμβάνουν όχι μόνο κανόνες που διασφαλίζουν την ελεύθερη επικοινωνίας, αλλά συχνά ένα κατάλογο αξιών που τα μέσα ενημέρωσης πρέπει να προωθούν, όπως τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα.
Οι ηθικές κατευθυντήριες αρχές διακηρύττουν γενικά ότι είναι καθήκον του δημοσιογράφου:
1. Να λέει την αλήθεια χωρίς κακοήθεια ή προκαταλήψεις,
2. Να χρησιμοποιεί έντιμες μεθόδους,
3. Να σέβεται την επαγγελματική ακεραιότητα και ευθύνη,
4. Να είναι διακριτικός,
5. Να εργάζεται για την αντιμετώπιση των οικονομικών, κοινωνικών και ανθρωπιστικών προβλημάτων,
6. Να βοηθά στην ενίσχυση του σεβασμού για τα ανθρώπινα δικαιώματα και,
7. Να συνδράμει στη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας,
Αυτές οι διαδικασίες και οι στόχοι πρέπει ασφαλώς να τηρούνται και στις περιπτώσεις διαφθοράς και η πλειοψηφία των δημοσιογράφων και των λοιπών εκπροσώπων των μέσων ενημέρωσης πιθανότατα το κάνουν. Οπωσδήποτε, όπου τα μέσα ενημέρωσης παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα, δημοσιεύοντας για παράδειγμα ισχυρισμούς ή υποψίες διαφθοράς που αποδεικνύονται αργότερα λανθασμένοι, τα παραδοσιακά μέσα νομικής προστασίας δεν μπορούν να αποκαταστήσουν τη βλάβη που ήδη έχει γίνει.
Ο κατηγορούμενος μπορεί, βέβαια, να ζητήσει αποζημίωση για τη βλάβη και ανάκληση των ισχυρισμών, όμως η υπόληψή του έχει χαθεί όπως χάνεται το σπίρτο που άναψε. Συμπεράσματα Το νομικό σύστημα δεν μπορεί προς το παρόν να εγγυηθεί νομική προστασία του ατόμου κατά των αβάσιμων ισχυρισμών διαφθοράς. Καθώς οι επικοινωνίες σε αυξανόμενο ρυθμό παγκοσμιοποιούνται οι ευκαιρίες παρέμβασης του εθνικού νομικού συστήματος περιορίζονται ακόμη περισσότερο απ’ ότι στο παρελθόν.
Σε διεθνές επίπεδο πρέπει να βρεθούν τα μέσα για την καλύτερη προστασία του ατόμου και πρέπει να επιτευχθεί μια ισορροπία ανάμεσα στην ελεύθερη επικοινωνία και στη νομική προστασία του ατόμου. Όπου οι ενώσεις των μέσων ενημέρωσης ανταγωνίζονται η μία την άλλη, υπάρχει βέβαια μια πλουσιότερη ποικιλία στις υπηρεσίες των επικοινωνιών απ’ ότι εκεί όπου δεν υπάρχει ένας τέτοιος ανταγωνισμός λόγω συγκεντρωτισμού. Όπως και στο χώρο της αγοράς, γενικά, τα μεγάλα μονοπώλια δεν ενδείκνυνται.
Παρ’ όλο που κάποιος, ιδεαλιστικά σκεπτόμενος, θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι τα μέσα ενημέρωσης λειτουργούν σε μια δημοκρατική κοινωνία ως ουδέτεροι και αμερόληπτοι άγρυπνοι φρουροί, δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι υφίσταται μια κάποια συμβίωση ανάμεσα στα μέσα ενημέρωσης και στις ελίτ της εξουσίας.
Ιδιαίτερα οι πολιτικοί χρειάζονται τη δημοσιότητα και ευημερούν μέσω αυτής, όπως επίσης τα μέσα ενημέρωσης χρειάζονται το υλικό που παράγουν οι πολιτικοί.
