Πρωτότοκος γιος του Κρόνου και της Ρέας, ο Ωκεανός ήταν ο άρχων του νερού, ένα πελώριο ποτάμι που έρρεε κάποτε σε όλη τη Γη, προς όλες τις...
Κάπως έτσι θα μπορούσε να αρχίζει ένας ωραίος πρόλογος για τα ποτάμια της Ελλάδας. Φαντάζει σαν μια εύκολη υπόθεση. Αραδιάζεις τα ονόματα από καμιά δεκαριά πασίγνωστα ποτάμια, π.χ. Εβρος, Αχελώος, Αλιάκμονμας, Αξιός, αναφέρεις τα χαρακτηριστικά του καθενός, για παράδειγμα ο ένας είναι πιο μεγάλος, ο άλλος έχει τα πιο πολλά νερά κλπ και στη συνέχεια αναφέρεις και μερικούς λιγότερο γνωστούς για να φανείς ενημερωμένος, πχ Βενέτικος, Τρικεριώτης, Νέδα. Δεν παραλείπεις βέβαια μια γερή δόση "παράδοσης" με παραδοσιακά γεφύρια, παραδοσιακούς νερόμυλους και παραδοσιακά μονοπάτια και έχεις σχεδόν τελειώσει.
Λείπει τώρα το ρετουσάρισμα. Λίγο αρχαία Ελλάδα και Ιστορία με παραποτάμιες αρχαίες πόλεις και μεσαιωνικά μοναστήρια, λίγο μυθολογία που υπάρχει πλούσια γύρω από τα ποτάμια και τέλος, σαν κερασάκι στην τούρτα, το αναπόφευκτο χιούμορ. Ενα λογοπαίγνιο με της Λαρίσης το ποτάμι που το λένε Πηνειό ή κάτι για χειμαρρώδη λόγο και είμαστε σχεδόν πλήρεις. Λέω σχεδόν γιατί αν δεν βάλεις και κάποιο απόσπασμα από τον Παυσανία ή κάποιον μεταγενέστερο περιηγητή τύπου Τουρνερφόρ, οι οποίοι παρεμπιπτόντως ήταν και πολυγραφότατοι, δεν δείχνει εμπεριστατωμένο το κείμενο.
Δυστυχώς όμως ή ευτυχώς, οι κανόνες και οι "συνταγές" δεν ισχύουν πάντα.
Ποτάμια λοιπόν, μικρά και μεγάλα, ορμητικά και ήρεμα, σε φαράγγια ή σε πεδιάδες, καθαρά ή ρυπασμένα. Ετσι που τα βλέπεις αραδιασμένα πάνω στον γεωγραφικό χάρτη της Ελλάδας, δεν μπορείς να αποφύγεις την παρατήρηση-κλισέ ότι πράγματι, μοιάζουν με αιμοφόρα αγγεία ενός κυκλοφοριακού συστήματος που δίνει ζωή σε όλη τη χώρα. Με μια μικρή διαφορά: η ροή είναι από τα λεπτότερα "αγγεία" προς τα μεγαλύτερα, από τις πηγές προς τις εκβολές.
Η παρομοίωση αυτή αναπόφευκτα φέρνει τη συζήτηση στον ρόλο που παίζουν τα ποτάμια στα φυσικά και στα ανθρωπογενή οικοσυστήματα. Εδώ δεν υπάρχει διαφοροποίηση απόψεων. Ο ρόλος τους είναι ζωτικός, δεν υποκαθίσταται, και η απουσία του επιφέρει την απόλυτη υποβάθμιση και τελικά τη νέκρωση σε κάθε οικοσύστημα που συντηρούν. Και συντηρούν πολλά... Τα παραποτάμια δάση, η αζωνική υδροχαρής βλάστηση, τα παρυδάτιδα πτηνά, η ιχθυοπανίδα, μια σειρά αμφιβίων και ασπονδύλων, οι θηρευτές που εξαρτώνται από αυτά... όλα τα ανωτέρω δεν υπάρχουν χωρίς το ποτάμι.
Και βέβαια, μένοντας πιστοί σε μιαν άλλη συνταγή, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε το μείζον θέμα της ρύπανσης των ποταμών. Είτε αυτή προέρχεται από φυτοφάρμακα ή λιπάσματα, από αστικά λύματα, από απόβλητα βιομηχανιών, από οστρακοκαλλιέργειες από εξορυκτικές δραστηριότητες είτε από την απλή αλλαγή λαδιών ενός τρακτέρ, τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά. Η δικαιολογία, "...εντάξει, θα αποικοδομηθούν και θα βγουν στη θάλασσα", φαντάζει γελοία ακόμη και σε μαθητή Δημοτικού.
Κάποια από τα ποτάμια μας έχουν γίνει αποδέκτες τόνων φυτοφαρμάκων και οργανικών ενώσεων από την υπερλίπανση και άλλα έχουν μετατραπεί σε ανοικτούς οχετούς αστικών λυμάτων προς τη θάλασσα. Βέβαια δεν είναι κάτι που συμβαίνει μόνο στα ποτάμια. Οι λίμνες αλλά και η θάλασσα αντιμετωπίζουν επίσης τα δικά τους προβλήματα. Μόνο που πολλά από αυτά αρχίζουν από τα ποτάμια.
Αν ρωτήσετε για τα υδροηλεκτρικά φράγματα, θα σας απαντήσω το εξής: η εκμετάλλευση κάθε είδους ενέργειας που σχετίζεται με τη λειτουργία των οικοσυστημάτων θέλει προσεκτικό σχεδιασμό, διότι δεν υπάρχει περιθώριο λαθών. Ας δούμε το παράδειγμα της Κάρλας, που έπειτα από δεκαετίες ουσιαστικά την ξαναδημιουργούμε ή του μοναδικού παραποτάμιου δάσους του Νέστου, που το "ξηλώσαμε" το '50 για να φυτέψουμε καλαμπόκια!
Ετσι και με τα φράγματα. Δεν υπάρχουν "καλά" και "κακά" φράγματα. Υπάρχουν φράγματα στο σωστό και στο λάθος σημείο. Τώρα αν η υποχρεωτική ελάχιστη ροή του ποταμού μετά το φράγμα - απαραίτητη για τη συντήρηση των οικοσυστημάτων στα κατάντη- φθάνει για να κάνουμε ράφτινγκ, αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
Θέλουμε να κατεβαίνουμε το ποτάμι με φουσκωτή βάρκα αλλά και να ανοίξουμε άλλες 3-4 μονάδες όπως της Πτολεμαίδας και του Αλιβερίου; Καλώς. Αλλά θα υποστούμε τις συνέπειες.
Δύο πρόσωπα μού δείχνουν τα ποτάμια. Αυτό που "ταυτίζεται" με τη λέξη φύση και αντικατοπτρίζεται στα ειδυλλιακά τοπία με τα πλατάνια να σκύβουν λες και θέλουν να πιουν από τα νερά που κυλούν νωχελικά δίπλα τους ή στα άγρια φαράγγια όπου στριμώχνονται τα νερά και χτυπιούνται στα βράχια αφρίζοντας στην απέλπιδα προσπάθειά τους να βρουν διέξοδο ή στα ήρεμα Δέλτα όπου την ησυχία του τοπίου διαταράσσουν μόνο οι φωνές και τα πεταρίσματα των υδρόβιων πουλιών και η τοπική χορωδία των βατράχων. Αυτό το πρόσωπο που αποτυπώνεται στις όμορφες εικόνες των λευκωμάτων και των φωτογραφιών που κοσμούν ταξιδιωτικούς οδηγούς αλλά και τα πάμπολλα sites των δήμων και των λοιπών φορέων της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Είναι αυτό το πρόσωπο που ύμνησαν οι ποιητές και οι περιηγητές που λέγαμε...
Το άλλο πρόσωπο έχει να κάνει με την πεζή και σύγχρονη εικόνα των ποταμών που αργοπεθαίνουν από τις δικές μας παρεμβάσεις και την αδιαφορία μας. Ποιος διανοείται πλέον να σκύψει να πιει νερό από το ποτάμι; Ισως κάπου κοντά στις πηγές του... Λένε ότι από τον Βοϊδομάτη μπορείς ακόμη να πιεις, αλλά εσείς θα το επιχειρούσατε;
Θα προτιμήσω λοιπόν τη λέξη σεβασμός. Σεβασμό που δεν θα απαγορεύεται από οριοθετημένες περιοχές προστασίας και απαγόρευσης δραστηριοτήτων. Σεβασμό αυθόρμητο και πηγαίο, όπως αρμόζει στη μητέρα φύση και σε κάθε έκφανσή της.
Παρ' όλα αυτά είναι σημαντικό να παραμείνουμε αισιόδοξοι, γιατί αυτή είναι αποδεδειγμένα η καλύτερη αντίδραση.
Δρ Μάριος Θεοδωρακάκης
Δασολόγος-Περιβαλλοντολόγος
