Τι είναι το mobbing, πώς προσδιορίζεται, πώς εκφράζεται, πού μπορεί να καταλήξει και πώς μπορούν να προφυλαχθούν τα θύματα. H Marie-Fran...
H Marie-France Hirigoyen είναι Γαλλίδα ψυχίατρος και ψυχαναλύτρια, με ειδίκευση στη θυματολογία και την ηθική παρενόχληση στους εργασιακούς χώρους. Πριν προχωρήσουμε στο πώς προσδιορίζονται αυτά τα φαινόμενα (για να διαγραφεί κάθε πιθανότητα σύγχυσης -και λανθασμένων τοποθετήσεων που 'αποδυναμώνουν' τη σημασία αυτού που συμβαίνει), θα ήθελα να σου πω πώς έπεισε η Hirigoyen τους Γάλλους να δημιουργήσουν νομικό πλαίσιο για το mobbing.
“Ορισμένες διαστροφικές ενέργειες είναι τόσο συνηθισμένες και καθημερινές, ώστε θεωρούνται κανόνας. Η αρχή γίνεται με μια απλή έλλειψη σεβασμού, ένα ψέμα ή μια εκμετάλλευση. Όλα αυτά θεωρούνται ανυπόφορα, μόνο όταν μας ζημιώσουν άμεσα. Αργότερα, εφόσον η κοινωνική ομάδα στην οποία εφαρμόζονται οι συγκεκριμένες συμπεριφορές δεν αντιδρά, οι συμπεριφορές μετατρέπονται σταδιακά σε αποδεδειγμένα διαστροφικές, με σοβαρές επιπτώσεις για την ψυχική υγεία των θυμάτων. Επειδή φοβούνται ότι κανείς δε θα τα ακούσει, τα θύματα σιωπούν και υποφέρουν καρτερικά”.
Με έναν πολύ απλό και λιτό τρόπο, η 72χρονη σήμερα, επιστήμονας εξαφάνισε την 'κανονικότητα' εποχών που αγνοούσε τα βασικά της ψυχικής υγείας. Δηλαδή, δεν έδειχνε το παραμικρό ενδιαφέρον, αφού κάθε άνθρωπος ήταν ό,τι φαινόταν. Η ηθική παρενόχληση στους χώρους εργασίας είναι ένα από τα παλαιότερα φαινόμενα, που ωστόσο δεν είχε εντοπιστεί η ύπαρξη του, πόσο μάλλον οι διαστάσεις ή οι συνέπειες.
Η συστηματική μελέτη άρχισε τη δεκαετία του '80 στις σκανδιναβικές χώρες, πριν συνεχιστεί κι αλλού. Υπήρχε δυσκολία ως προς τον εντοπισμό των χαρακτηριστικών και τον προσδιορισμό της έννοιας, αφού επρόκειτο για καλά 'κρυμμένο' φαινόμενο.
Ο Konrad Lorenz, Αυστριακός γιατρός, ζωολόγος και συμπεριφοριολόγος βραβευτεί με Nobel ιατρικής (το 1973) για τη μελέτη της ενστικτώδους συμπεριφοράς των ζώων, ώστε να εξηγήσει τις διαφορετικές μορφές επιθετικότητας. Είχε χρησιμοποιήσει τον όρο 'mobbing' (επιτίθεμαι, παρενοχλώ), για να περιγράψει την επιθετική συμπεριφορά μιας αγέλης απέναντι σε ένα ή περισσότερα μέλη, ως μέσο απειλής ή εκφοβισμού, με στόχο την εκδίωξη τους από την 'ομάδα'.
Εν συνεχεία, ο γεννημένος στη Γερμανία, Σουηδός στην υπηκοότητα γιατρός και παραγωγός δημοφιλούς ραδιοφωνικής ιατρικής εκπομπής, Peter-Paul Heinemann ερεύνησε το 'mobbing' ως φαινόμενο μεταξύ των παιδιών στο σχολείο. Το προσδιόρισε ως 'όλοι εναντίον ενός'. Ο ένας ήταν αυτός που διέφερε πολύ από τους άλλους. Δεν θέλω να μου μπερδεύεσαι. Δεν ήταν το bullying. Αυτό προέκυψε όταν ο Σουηδονορβηγός ψυχολόγος, Dan Olweus αμφισβήτησε τα ευρήματα του Heinemann και μέσω δικής του έρευνας έγινε ο πρωτοπόρος της μελέτης του εκφοβισμού.
Το βιβλίο του με τίτλο 'Aggression in the Schools: Bullies and Whipping Boys' θεωρείται η πρώτη επιστημονική μελέτη του bullying, το οποίο όρισε ως 'ανεπιθύμητη επιθετική συμπεριφορά που επαναλαμβάνεται μέσα στο χρόνο και αφορά την ανισορροπία της δύναμης ή της εξουσίας'. Ο ίδιος μελέτησε και το πρώτο πρόγραμμα πρόληψης, το οποίο έδωσε στον κόσμο το 2010. Ο κόσμος μάλλον είχε δουλειές, μέχρι πρότινος που το φαινόμενο γιγαντώθηκε και πλέον έπρεπε να αντιμετωπιστεί.
Τη μελέτη επί του mobbing συνέχισε ο Σουηδός ακαδημαϊκός, παιδοψυχολόγος και ψυχίατρος Heiz Leymann.
Ήταν από τους πρώτους που εντόπισε χαρακτηριστικά που είχαν παρατηρηθεί στα σχολεία, στους χώρους εργασίας και προχώρησε στη μελέτη των τρόπων εκδήλωσης, των ποικίλων συνεπειών και των τρόπων πρόληψης.
Είχε διευκρινίσει ότι δεν επρόκειτο για bullying, καθώς δεν 'περιείχε' σωματική βία. Ειδοποίησε ότι “η παρενόχληση στους χώρους εργασίας εκφράζεται με πιο δυσδιάκριτους τρόπους κοινωνικής συμπεριφορά, με πρώτο τον κοινωνικό αποκλεισμό”.
Πώς ορίζεται η ηθική παρενόχληση
Κατά τον Leymann είναι 'μια κοινωνική αλληλεπίδραση στο πλαίσιο της οποίας ένα ή περισσότερα άτομα, στοχεύουν να φέρουν ένα άλλο άτομο σε θέση αδυναμίας, όπως χρησιμοποιούν πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Όλοι έχουν εχθρικό και αντιδεοντολογικό χαρακτήρα'. Είχε ξεκαθαρίσει πως 'οι εχθρικές συμπεριφορές που πληρούν τα χαρακτηριστικά της ηθικής παρενόχλησης πρέπει να εμφανίζονται συχνά και συστηματικά, επί μακρύ χρονικό διάστημα'.
Στα χρόνια που ακολούθησαν οι μελέτες αυξήθηκαν και αποκτήσαμε περισσότερες πληροφορίες, κατά τις οποίες η επιθετικότητα μπορεί να εκφράζεται με λεκτικούς ή όχι τρόπους, άμεσα ή έμμεσα, όπως αναδεικνυόταν η ύπουλη μορφή του φαινομένου. Τονίστηκε ότι πρόκειται για συναισθηματική βία, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ασκείτο και σωματική βία -όταν το φαινόμενο φτάνει σε προχωρημένο στάδιο.
Στην ιστοσελίδα του Κέντρου Πληροφόρησης Εργαζομένων και Ανέργων μπορείς να διαβάσεις πως ηθική παρενόχληση είναι 'κάθε καταχρηστική συμπεριφορά που εκδηλώνεται
✎ με λόγια,
✎ με πράξεις,
✎ με γραπτά μηνύματα
(συκοφαντίες, διασπορά φημών, διαρκή επίκριση, υποτίμηση και απειλές που γίνονται με έμμεσο τρόπο -κουτσομπολιά, ειρωνικές εκφράσεις, υπονοούμενα, προσπάθεια αποκλεισμού από την ομάδα, στέρηση παροχών, δημιουργία αρνητικού κλίματος-, γελοιοποίησης προσωπικών επιλογών -πχ ερωτική ζωή, εμφάνιση, προσόντα- και διαρκών προκλήσεων).
και μπορεί να ζημιώσει
✎ την προσωπικότητα,
✎ την αξιοπρέπεια
✎ τη σωματική ή ψυχική ακεραιότητα του ατόμου,
✎ να θέσει σε κίνδυνο την εργασία του
✎ ή να διαταράξει το εργασιακό κλίμα.
Πρόκειται για συστηματική, μεθοδική και συνεχή (τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα και για μεγάλο χρονικό διάστημα) άσκηση ψυχολογικής και ηθικής βίας, διαμόρφωση εχθρικού και ταπεινωτικού εργασιακού περιβάλλοντος, για την επιβολή διακριτικής μεταχείρισης και τρομοκρατίας, που προσβάλει την προσωπικότητα, την αξιοπρέπεια, τη σωματική και ψυχική ακεραιτότητα του εργαζόμενου και οδηγεί συχνά σε ολοκληρωτική εξάντληση (burn-out) του εργαζόμενου, προκειμένου να εξαναγκαστεί σε παραίτηση.
Η ηθική παρενόχληση στο χώρο εργασίας παίρνει τη μορφή ταπεινωτικής συμπεριφοράς, άνισης μεταχείρισης, προσβολών, απομόνωσης, εξώθησης σε σφάλματα, απειλών, άσκησης ψυχολογικής βίας, ανάθεσης υπερβολικού όγκου εργασίας σε συνδυασμό με κακόβουλα σχόλια για την δήθεν ελλιπή απόδοση, τοποθέτησης σε θέση 'ψυγείο', χωρίς καθήκοντα και αντικείμενο εργασίας κ.α.
Πώς 'αντιλαμβάνεται' ο νόμος την ηθική παρενόχληση
O δικηγόρος Αθηνών, Διονύσης Ρίζος εξηγεί στο News 24/7 πώς "η αντιμετώπιση στο χώρο εργασίας ενεργειών και συμπεριφορών που οδηγούν στη δημιουργία εκφοβιστικού, εχθρικού, ταπεινωτικού ή επιθετικού περιβάλλοντος συνιστούν αυτό που ονομάζεται «παρενόχληση» και μπορεί αναλόγως του ύφους των συμπεριφορών και του βαθμού προσβολής να κατηγοριοποιηθούν σε αντίστοιχου τύπου παρενοχλήσεις όπως ψυχολογική βία, ψυχολογική παρενόχληση, ηθική παρενόχληση, προσβολή αξιοπρέπειας, σεξουαλική παρενόχληση, εκβίαση και εν τέλει κακοποίηση κλπ.
Τέτοιου είδους συμπεριφορές ανάγονται σε εκδηλώσεις ανεπιθύμητης λεκτικής ή σωματικής συμπεριφοράς με αποτέλεσμα την προσβολή της αξιοπρέπειας ενός προσώπου.
Στον εργασιακό χώρο καθώς οι εργασιακές σχέσεις έχουν ως βάση την «εξουσία» του εργοδότη ή του διευθύνοντος υπαλλήλου ή προϊσταμένου απέναντι στον εργαζόμενο τέτοιου είδους συμπεριφορές μπορούν να εκφραστούν με την εκμετάλλευση της θέσης ισχύος ώστε ο δέκτης / θύμα να ανέχεται, συναινεί, υποβάλλεται, υποτάσσεται σε συμπεριφορές παρενόχλησης, κακοποίησης.
Μάλιστα πιο συχνή μορφή που συναντάται είναι η παρενόχληση υφιστάμενου και φυσικά εμπεριέχει την κατάχρηση εξουσίας που κάποιος ασκεί εκ της θέσεως του και η οποία φυσικά οποία αντιβαίνει τόσο σε κανόνες συμπεριφοράς όσο και σε κανόνες δικαίου".
Στοιχεία συμπεριφοράς του θύτη
Με μια σειρά αντιδεοντολογικών συμπεριφορών (που φαινομενικά δεν συνδέονται μεταξύ τους -αλλά καταλήγουν στην ταπείνωση), απομονώνει το θύμα από την ομάδα, υποτιμά συστηματικά την απόδοση του, του αφαιρεί σταδιακά αρμοδιότητες, χρησιμοποιεί εκφράσεις και χαρακτηρισμούς με εμφανή φθόνο και επιθετικότητα προς το θύμα, δεν μετανιώνει ποτέ, δεν ζητά συγγνώμη.
Ποιες είναι οι επιπτώσεις στο θύμα
Κατ' αρχάς υπάρχει άρνηση, μετά θυμός, το τρίτο στάδιο είναι η διαπραγμάτευση, ακολουθεί η κατάθλιψη και μετά έρχεται η αποδοχή. Όπως εξηγούν οι ειδικοί τα στάδια διαχείρισης της ηθικής παρενόχλησης, αντανακλούν αυτά του πένθους.
Και ενόσω το θύμα περνά από το ένα στο άλλο, βιώνει συναισθηματική καταπόνηση (από την αγωνία για το επόμενο συμβάν και την αδυναμία προστασίας του εαυτού του), αβεβαιότητα, φόβος, άγχος, ντροπή, ενοχές, σοκ, θυμός, μείωση απόδοσης και κινήτρων, προβλήματα ψυχοσωματικής υγείας, αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές, μείωση ποιότητας, μείωση παραγωγικότητας και εμπιστοσύνης, απομόνωση, απόρριψη, στιγματισμός, εξαναγκασμός σε παραίτηση ή απόλυση.
Η χρόνια ηθική παρενόχληση έχει επιπτώσεις στη ψυχοσωματική υγεία και μπορεί να οδηγήσει έως στην αυτοκτονία.
Η ψυχολόγος Αγγελική Ζαφειροπούλου, εξηγεί στο News24/7 πως "η κακοποίηση από άτομα που έχουν εξουσία πάνω μας μπορεί να είναι πραγματική ή συναισθηματική. Το θύμα βιώνει ένα σοκ με την έννοια του πένθους: πενθεί τη σχέση που είχε με τον θύτη. Το πρώτο στάδιο είναι το σοκ, μετά η άρνηση, έπειτα ο θυμός, η λύπη και τέλος η αποδοχή. Το πόσο κάθεται ο καθένας στο κάθε στάδιο διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο.
Το δεδομένο είναι πως καταρρέει η εμπιστοσύνη προς όλους, καθώς ο καθένας γίνεται εν δυνάμει άνθρωπος μη εμπιστοσύνης. Αυτό σημαίνει ότι ενώ μπορεί να θέλει το θύμα να μιλήσει κάπου, δεν ξέρει ποιον μπορεί να εμπιστευτεί.
Ανάλογα με το υπόβαθρο του κάθε ανθρώπου στα στάδια μπορεί να προστεθεί και η ενοχή, με το θύμα να σκέφτεται πως φταίει εκείνο που δεν έβαλε όρια. Για να μιλήσει, χρειάζεται κατ' αρχάς να επανακτήσει τον έλεγχο του εαυτό του.
Ενόσω τελεί υπό σοκ, παύει να υπάρχει το πριν -ως προς το πώς έβλεπε τα πράγματα ή τον εαυτό του. Φοβάται πως απειλείται διαρκώς και έχει θυμό, με συνέπεια να αλλάζει τη στάση του προς τους πάντες".
Τι μπορεί να γίνει
Στις επίσημες οδηγίες των φορέων αναφέρεται ότι 'το θύμα θα πρέπει, εάν τούτο είναι εφικτό, να αναφερθεί άμεσα στον εργοδότη του (π.χ. Διεύθυνση Προσωπικού), στον ιατρό εργασίας ή την συνδικαλιστική οργάνωση της επιχείρησης στην οποία ανήκει, προκειμένου να λάβει βοήθεια'. Επειδή αυτό είναι πολύ πιο πολύπλοκο από ό,τι ακούγεται, για τους ευνόητους λόγους (με πρώτο τη συγκάλυψη), μπορεί να γίνει αναφορά στην Επιθεώρηση Εργασίας και προσφυγή στα πολιτικά δικαστήρια, μέσω αγωγής με την οποία θα ζητήσει αποζημίωση λόγω ηθικής βλάβης.
Με διατάξεις του Ποινικού Δικαίου (πχ για εξύβριση) μπορεί να αναζητηθεί και η ποινική τιμωρία του θύτη. Πάντα βοηθά να έχουν εξασφαλιστεί αποδεικτικά στοιχεία. Για παράδειγμα, μια ψυχιατρική εκτίμηση, ένα βίντεο ή ένα ηχητικό ντοκουμέντο -όπως και ένας αυτόπτης μάρτυρας.
Το κενό που υπάρχει στην ελληνική νομοθεσία, ως προς την αναγνώριση του ως ξεχωριστό φαινόμενο, έρχεται να καλύψει η Σύμβαση 190 της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας για τη βία και την παρενόχληση στον εργασιακό χώρο, που καλούνται να ενσωματώσουν όλα τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ο κ. Ρίζος έδωσε και ξεκάθαρες οδηγίες, για το πώς είναι χρήσιμο να κινηθεί το θύμα. "Σε κάθε περίπτωση ο εργαζόμενος οφείλει να γνωρίζει ότι δεν είναι αβοήθητος καθώς υπάρχει νομικό οπλοστάσιο για την αντιμετώπιση τέτοιων φαινομένων.
Είναι σημαντικό σε αυτές τις περιπτώσεις βέβαια να αναζητείται νομική υποστήριξη. Μεταξύ άλλων και αναλόγως των εκάστοτε πραγματικών περιστατικών, ο εργαζόμενος έχει τις εξής δυνατότητες :
1) Να αξιώσει εξωδίκως κ στη συνέχεια δικαστικών από τον εργοδότη την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον
2) Να αξιώσει την καταβολή χρηματικής ικανοποίησης λόγω ηθικής βλάβης καθώς και αποζημίωση για οποιαδήποτε τυχόν θετική (υλική) ζημία υπέστη
3) Να θεωρήσει την συμπεριφορά που υφίσταται ως «μονομερή βλαπτική μεταβολή» (δηλαδή εξαναγκασμό σε παραίτηση) και συνακόλουθα να αξιώσει την καταβολή αποζημίωσης απόλυσης, όπως ακριβώς θα είχε δικαίωμα να πράξει αν είχε χωρήσει καταγγελία της σύμβασης εργασίας,
4) Να ασκήσει αγωγή κατά του εργοδότη για αποζημίωση εργαζομένου σε περίπτωση επέλευσης ψυχολογικής ή σωματικής νόσου συνεπεία της ανωτέρω καταχρηστικής συμπεριφοράς που υφίστατο στο χώρο εργασίας του.
5) Να προβεί σε αναφορά στο Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας.
6) Να υποβάλει μήνυση για παραβίαση της αρχής ίσης μεταχείρισης, καθώς και για κατά περίπτωση επιμέρους στοιχειοθετούμενα αδικήματα του ποινικού κώδικα, όπως η εξύβριση (361 ΠΚ), η συκοφαντική δυσφήμιση (363 ΠΚ), η εκβίαση (385 ΠΚ) κλπ.
Εν κατακλείδι στο πλευρό των εργαζομένων τάσσεται ολοένα και περισσότερο και η ελληνική νομολογία συμμορφούμενη και με ευρωπαϊκές οδηγίες".
