Ο αρχαίος οικισμός των Λετρίνων Στον ίδιο χώρο που βρίσκεται ο Πύργος σήμερα, τοποθετείται η αρχαία πόλη Λετρίνοι από όπου είχε πάρει ...
Στον ίδιο χώρο που βρίσκεται ο Πύργος σήμερα, τοποθετείται η αρχαία πόλη Λετρίνοι από όπου είχε πάρει και την ονομασία του σαν Δήμος Λετρίνων μέχρι την δεκαετία του 1980.
Ίδρυση της νεώτερης πόλης του Πύργου κατά την Τουρκοκρατία
Η ονομασία της νεώτερης πόλης προέρχεται από τον πύργο που είχε κατασκευάσει, το 1512, στην θέση του Επαρχείου ο Μπέης της ευρύτερης περιοχής Γεώργιος Τσερνωτάς.
Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας ο Πύργος ήταν ενδιάμεσος σταθμός των διερχόμενων εμπόρων που κατευθύνονταν προς την Ζάκυνθο. Διάφορες πηγές κάνουν λόγο για πόλη 5.000 κατοίκων. Με την κάθοδο των Λαλαίων επικράτησε οριστικά το τοπωνύμιο «Πύργος»,το οποίο αναφέρεται κατά τον Τάκη Δόξα για πρώτηφορά σε έγγραφα το 1687.
Οι πρώτοι οικιστές ήταν οι Βιλαεταίοι και οι Αχολαίοι. Αργότερα ήρθαν νεότεροι οικιστές, από τα Κρέστενα οι Κρεστενίτες, από την Δίβρη οι Στεφανόπουλοι, οι Βεργαίοι, οι Θεοδωρίδηδες, Ψημεναίοι, Σωτηρόπουλοι, Πιεραίοι και από τα Καλάβρυτα οι Δημακόπουλοι και Θεοχαρόπουλοι.Στον Πύργο δεν κατοικούσαν Τούρκοι, εκτός από τον Ζαπίτη και μερικές τούρκικες οικογένειες που τον πλαισίωναν. Στην διάρκεια των Ορλωφικών σχηματίστηκε προσωρινή διοίκηση κατά το σύστημα της Επτανήσου, κυβερνήτης δε είχε οριστεί ο Νικόλαος Φουρτούνας.
Κατά την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας ο Πύργος είχε ειδική μεταχείριση λόγω φορολογικών προνομίων που είχε παραχωρήσει η τουρκική διοίκηση. Στον Πύργο είχαν συγκεντρωθεί οικογένειες από τη Ζάκυνθο και την Κεφαλλονιά, μέλη των οποίων εργάζονταν στους Οθωμανούς ως διερμηνείς, ιατροί και έμποροι.
Η παρουσία διερμηνέων και γραμματικών ήταν εξαιρετικά χρήσιμη καθώς αυτοί διαδραμάτιζαν ενδιάμεσο ρόλο μεταξύ Οθωμανών – Χριστιανών για την είσπραξη φόρων όπως και για τις εμπορικές δραστηριότητες των Οθωμανών. Οι περισσότεροι κάτοικοι της περιοχής εργάζονταν στις μεγάλες εκτάσεις των Αγάδων καθώς και στις εκτάσεις της οικογένειας Αυγερινού που από το 1778 είχε νοικιάσει σημαντικά τμήματα γης από τους Οθωμανούς.
Πριν την επανάσταση του 1821 υπήρξαν μεμονωμένες επαναστατικές κινήσεις όπως των Ορλωφικών, των αδελφών Κρεστενίτη το 1812 και του Δημητρίου Άχολου το 1818.
Προεστοί που αναφέρεται ότι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην οργάνωση της τοπικής κοινωνίας κατά την προεπαναστατική περίοδο είναι οι: Αγαμέμνων Αυγερινός, Διονύσης Διάκος, Α. Φωτόπουλος, Α. Σταϊκόπουλος, Χαράλαμπος Βιλαέτης, Μ. Γιαννόπουλος, Γεώργιος Μήτσος, Α. Γκίκας, Ι. Μιχαήλ, Λυκούργος Κρεστενίτης, Στ. Μανωλόπουλος και Χριστόδουλος Άχολος.
Στις 29 Μαρτίου ο οπλαρχηγός του Πύργου, Χαράλαμπος Βιλαέτης, ύψωσε την Ελληνική σημαία και ξεσήκωσε τους κατοίκους σε εξέγερση κατά των Τούρκων.
Ο Πύργος την κρίσιμη στιγμή δεν βρέθηκε απροετοίμαστος αφού πολλοί γόνοι σπουδαίων οικογενειών του Πύργου είχαν μυηθεί στην Φιλική Εταιρεία με σκοπό την προετοιμασία της Επανάστασης.
Η πόλη γνώρισε μια μεγάλη καταστροφή τον Νοέμβριο του 1825 όταν ο Ιμπραήμ με τον στρατό του βάδισε εναντίον του ανοχύρωτου Πύργου. Ο στρατηγός Κολιόπουλος, ο οποίος είχε επιφορτιστεί για την προστασία της πόλης, δεν κατάφερε να φτάσει εγκαίρως με τον στρατό του με αποτέλεσμα την ολοκληρωτική καταστροφή του Πύργου.Στις 11 Φεβρουαρίου του 1826, οι Αιγύπτιοι με αρχηγό τον Ντελή Αχμέτ, εισέβαλαν στον Πύργο και κατάσχεσαν όλα τα εφόδια και τα ζώα που βρήκαν.
Σημαντικές μορφές του Πύργου είχαν αναλάβει την εκπροσώπηση του στις Εθνοσυνελεύσεις όπως οι: Παναγιώτης Άχολος, Αγαμέμνων Αυγερινός, Νικόλαος Βιλαέτης και Λυκούργος Κρεστενίτης.
Επίσης η περιοχή του Πύργου είχε αναδείξει ηγετικές μορφές της Επανάστασης όπως: τον Πέτρο και Γεώργιο Μήτζου, τον Χαράλαμπο Βιλαέτη και τον Διονύσιο Διάκο.
Ο Μητροπολίτης Ώλενης, Φιλάρετος, στις παραμονές της Επανάστασης συνελήφθη από τους Τούρκους και οδηγήθηκε στην Τρίπολη, όπου και εκτελέστηκε.
Μετά την Επανάσταση ο Πύργος ορίστηκε πρωτεύουσα της Επαρχίας Ήλιδας. Ο διακανονισμός έγινε μεταξύ Λυκούργου Κρεστενίτη και Χρύσανθου Σισίνη.Πρώτος δήμαρχος του Πύργου διορίστηκε ο Συλλαϊδόπουλος.
Ο πληθυσμός, κατά τον Σαρλ Λενορμάν, είχε αισθητά μειωθεί σε σχέση με τα προεπαναστατικά χρόνια ενώ ένα μεγάλο κομμάτι του το αποτελούσαν νησιώτες. Η γενική κατάσταση της πόλης ήταν φριχτή καθώς υπήρχαν παντού γκρεμισμένα σπίτια.
Γι’ αυτό τον λόγο οι δημογέροντες του Πύργου στις 26 Ιουλίου του 1830 ζήτησαν την αποστολή αρχιτέκτονα ώστε να συντάξει το σχέδιο της πόλης καθώς και την δημιουργία λιμενοβραχίονα στο Κατάκολο. Επίσης με συνοπτικές διαδικασίες κατασκευάστηκε ο Δημόσιος Οίκος με έξοδα της κυβέρνησης.
Κατά την περίοδο της εξουσίας του Καποδίστρια πραγματοποιήθηκαν πολλές εξεγέρσεις, με κυριότερη αυτή της οικογένειας Κρεστενίτη, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την σύλληψη του Λυκούργου Κρεστενίτη από τον έκτακτο επίτροπο Ηλείας, Παναγιώτη Αναγνωστόπουλο.
Κατά την περίοδο του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια, ιδρύεται στον Πύργο, το έτος 1829, το Πρωτόκλητο Δικαστήριο Ήλιδος, ο πρόδρομος του μετέπειτα Πρωτοδικείου Ηλείας.
Ο Βασιλιάς Όθων επισκέφθηκε τον Πύργο δύο φορές κατά την βασιλεία του. Η πρώτη επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 1833 και η δεύτερη, η οποία έγινε μαζί με την Αμαλία, στις 8 Μαΐου 1840.
Οι αναταραχές και οι εξεγέρσεις δεν έλειψαν ούτε σε αυτήν την χρονική περίοδο. Το 1840 οι αγρότες εξεγέρθηκαν εναντίον του Βασιλιά Όθωνα με κύριο αίτημα την κατάργηση της φορολογίας των προϊόντων τους. Η κυβέρνηση κατέστειλε την εξέγερση με την αποστολή στρατιωτικού τάγματος στον Πύργο και τη σύσταση έκτακτου στρατοδικείου με πρόεδρο τον Κ. Πίσσα.
Η δεύτερη και σημαντικότερη εξέγερση συνέβη τον Μάιο του 1848 όταν ο Λύσανδρος Βιλαέτης κατέλαβε τον Πύργο με περίπου 80 οπαδούς του και κατέλυσε τις τοπικές αρχές.Η συμμετοχή του κόσμου ήταν περιορισμένη λόγω των αποτυχημένων εκβάσεων των προηγουμένων επαναστάσεων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη γρήγορη προέλαση του κυβερνητικού στρατού ο οποίος και κατέπνιξε το κίνημα. Ο ηγέτης της εξέγερσης στον Πύργο, Λύσανδρος Βιλαέτης, κατέφυγε με έντεκα οπαδούς του στην Αγγλοκρατούμενη Ζάκυνθο όπου ζήτησε άσυλο. Το 1849 δόθηκε αμνηστία στους αποστάτες.
Την περίοδο 1851-1855 η ανάπτυξη της καλλιέργειας της σταφίδας ήταν τόσο μεγάλη που η κυβέρνηση σύστησε Εφοριακό Γραφείο στον Πύργο έτσι ώστε οι φόροι από τα εισοδήματα των εμπόρων και των γεωργών να συλλέγονται ευκολότερα.
Κατά την περίοδο της Βασιλείας του Γεωργίου Α΄ (1863-1913)
Ο Σιδηρόδρομος Πύργου-Κατακώλου (Σ.Π.Κ.)
Κατά την περίοδο αυτή ο Πύργος ακμάζει οικονομικά λόγω της σταφιδοπαραγωγής. Για την σύνδεση του Πύργου με το λιμάνι του Κατακώλου, κατασκευάζεται η δεύτερη σιδηροδρομική γραμμή της χώρας, στις 22 Σεπτεμβρίου 1878: η σιδηροδρομική γραμμή Πύργου – Κατακώλου (ΣΠΚ) είναι η πρώτη στην Ελλάδα εκτός Αθήνας και Αττικής και ταυτόχρονα αποτελεί τον πρώτο δημοτικό σιδηρόδρομο της χώρας.
Η διαδικασία κατασκευής ξεκίνησε επί δημαρχίας Πέτρου Αυγερινού, ενώ καλείται ο μηχανικός Αλ Στρέιτ για να προϋπολογίσει το κόστος. Στις 13 Μαρτίου 1881, με το νόμο ΠΙΘ’ παρέχεται στο Δήμο Λετρίνων το δικαίωμα για την κατασκευή και την εκμετάλλευση για 60 χρόνια σιδηροδρομικής γραμμής πλάτους 1 μέτρου και μήκους 13 χιλιομέτρων, από τον Πύργο μέχρι το λιμάνι του Κατακώλου που αποτελεί επίνειό του. Τον Οκτώβριο 1881, γίνεται δημοπρασία και το έργο αναλαμβάνει η Γενική Πιστωτική Τράπεζα.
Τον Ιανουάριο 1882 αρχίζει η κατασκευή της γραμμής. Το Νοέμβριο 1882 ολοκληρώνεται η κατασκευή της γραμμής. Τότε:
“…εγένετο η πρώτη δοκιμή κινήσεως της αμαξοστοιχίας εν τη σιδηροδρομική γραμμή από Κατάκωλον εις Πύργον. Εγένετο δε αυτή καθ’ην ώραν ετίθετο (στην Αθήνα υπό της Α.Μ. του Βασιλέως Γεωργίου και της Πριγκιπίσσης Μαρίας του Αννοβέρου) ο θεμέλιος λίθος του από Πειραιώς εις Πάτρας σιδηροδρόμου…” (Εφημερίδα Παλιγγεννεσία).
Τον Φεβρουάριο 1883 γίνονται τα εγκαίνια με πλήθος κόσμου και αξιωματούχων και αρχίζει η εκμετάλλευση της γραμμής. Από τότε όπως σημειώνει ο Δημ. Βικέλας (“Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν”) κατά την περιήγησή του στην περιοχή:
“η μικρά γραμμή του σιδηροδρόμου συνδέει τας δύο πόλεις, τέρπει δε τον οφθαλμόν η θέα του λευκού ατμού της μηχανής, ότε προσορμίζεται τις ενταύθα”
Στις 13 Ιουνίου 1883 η Γενική Πιστωτική Τράπεζα παραχωρεί όλα τα δικαιώματά της στην “Α.Ε. ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΟΣ ΠΥΡΓΟΥ ΚΑΤΑΚΩΛΟΥ” αντί 1.400.000 δραχμών. Οι πρώτοι μέτοχοι της νέας εταιρείας (μετοχικό κεφάλαιο 1.450.000) είναι: η Γ.Π.Τ. με διευθυντή τον Ι. Δούμα, η ομάδα των Κ. Καραπάνου – Ιωάννη Νεγρεπόντη – Ι. Σερπιέρη – Σ. Οικονόμου – Χρ. Ζωγράφου και Μιχάλη Νεγρεπόντη, οι βουλευτές Ανδρέας Αυγερινός και Β. Βουδούρης, οι κτηματίες Ευάγγελος Βαλτατζής, Αρ. Παπούδωφ και Μιλτιάδης Αξελός, οι τραπεζίτες Μενέλαος Νεγρεπόντης, Κ. Βούρος και ο Δήμαρχος Λετρίνων Π. Αυγερινός. Το πρώτο Διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας συγκροτήθηκε από τους Ανδρέα Αυγερινό (πρόεδρος) και Α. Παπούδωφ, Ν. Βλαγκόλη, Β. Βουδούρη και Μ. Αξελό (μέλη).
Το 1890 η εταιρεία εξαγοράζεται από την “Εταιρεία των Μεσημβρινών Σιδηροδρόμων της Ελλάδος” (σιδηρόδρομοι Μύλων – Καλαμάτας) που έχει αναλάβει την κατασκευή και εκμετάλλευση 220 χιλιομέτρων σιδηροδρομικής γραμμής στην Πελοποννησιακή ενδοχώρα. Πολύ σύντομα όμως αναστέλλεται η δραστηριότητα της νέας εταιρείας και δημιουργείται αδιέξοδο για την εταιρεία Πύργου – Κατακώλου.
Η λειτουργία των γραμμών Πάτρας – Πύργου, Πύργου – Κυπαρισσίας, η σταφιδική κρίση του 1892 και η νομοθεσία του 1896 για το παρακράτημα περιορίζουν σε μεγάλο ποσοστό την εμπορική κίνηση της γραμμής. Τέλος, το 1951, ο Σιδηρόδρομος Πύργου – Κατακώλου υπάγεται στους Σιδηροδρόμους Πειραιά – Αθηνών – Πελοποννήσου (ΣΠΑΠ)
Ο Ανδρέας Αυγερινός συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη του Πύργου.
Τον 19ο και 20ό αιώνα η καλλιέργεια της σταφίδας αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην Δυτική Ελλάδα, και κατά κύριο λόγο στην Ηλεία και την Αχαΐα. Χαρακτηριστικό της ανάπτυξης της περιοχής είναι ότι στις αρχές του 20ού αιώνα το κατάστημα της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος ήταν ένα από τα σημαντικότερα της Ελληνικής επικράτειας.Η συγκέντρωση της καλλιεργήσιμης γης σε ολιγάριθμους κτηματίες, οι οποίοι νοίκιαζαν τα κτήματά τους στους γεωργούς με συχνά καταχρηστικούς όρους, είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της τοκογλυφίας, την αύξηση των χρεοκοπιών και των κατασχέσεων και την αύξηση των τιμών σε πολλά βασικά προϊόντα στην πόλη του Πύργου.
Ο Πύργος την εποχή εκείνη εξελίχθηκε σε σταυροδρόμι του εμπορίου της σταφίδας γι’ αυτό και η κυβέρνηση φρόντισε να διορίσει τον γεωπόνο Π. Γεννάδιο στο γυμνάσιο του Πύργου.Από εκείνη την εποχή χρονολογείται και η εγκατάσταση του πρώτου προξενείου για να φτάσουν τελικά να διατηρούν οι περισσότερες σημαντικές εμπορικές χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ, η Γερμανία, η Νορβηγία, η Ολλανδία, η Αυστρία κ.ά. Καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη του εμπορίου της σταφίδας αποτέλεσε η πρωτοβουλία του Πύργιου βουλευτή Ανδρέα Αυγερινού σχετικά με την σιδηροδρομική ένωση του Πύργου με το επίνειο του, το Κατάκολο (Σιδηρόδρομος Πύργου – Κατακόλου, Σ.Π.Κ.). Η γραμμή που συνέδεε την πόλη με το λιμάνι του Κατακόλου, μήκους 13 χιλιομέτρων, ήταν η δεύτερη σιδηροδρομική γραμμή που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα (εξαιρουμένων αυτών που βρίσκονταν υπό οθωμανική κυριαρχία).
Τα Χριστούγεννα του 1888 πραγματοποιήθηκε η πρώτη οργανωμένη συγκέντρωση διαμαρτυρίας των αγροτών. Πλήθος κόσμου συγκεντρώθηκε στην πλατεία δημαρχείου και διαμαρτυρήθηκε για την εγκατάλειψη του από το κράτος. Κύριοι ομιλητές ήταν οι Θαλλής Θεοδωρίδης και Α. Αθανασακέας. Παρόλα αυτά η κυβέρνηση δεν εισήγαγε ικανοποιητικά μέτρα για την βελτίωση της κατάστασης των αγροτών με κύρια συνέπεια την φυγοδικία.
Στις 12 Σεπτεμβρίου 1893 πραγματοποιήθηκε πανηλειακό συλλαλητήριο στον Πύργο και εκδόθηκε ψήφισμα στον Αντιβασιλέα από τον οποίο ζητούσαν να ρυθμιστεί νομοθετικά το σταφιδικό ζήτημα, να αναβληθεί η είσπραξη των φόρων και να αυξηθεί η συμμετοχή της Εθνικής Τράπεζας στην ανάπτυξη της περιοχής. Ορίστηκε επίσης επιτροπή που θα επέδιδε το ψήφισμα προς την κυβέρνηση και η οποία αποτελείτο από τους: Θαλή Θεοδωρίδη, Αριστείδη Παναγιωτόπουλο, Νικόλαο Βέργο, Χαράλαμπο Γκάβα, Χρήστο Διάκο και Χρήστο Μαρκόπουλο.Στις 15 Φεβρουαρίου 1894 πραγματοποιήθηκε πάλι ειρηνικό συλλαλητήριο όπου συντάχθηκε επιστολή προς τον Βασιλιά για την τακτοποίηση των φόρων.
Η επιστολή υπογράφηκε από τους: Ζώη Πολυζογόπουλο, Ιωάννη Λιούρδη, Δ. Καστόρχη, Χρήστο Παπαδόπουλο, Φ. Αρμυριώτη, Α. Αθανασιάδη και Σ. Μπαντούνα. Των μεγάλων αυτών συγκεντρώσεων ακολούθησαν και άλλες μικρότερες συγκεντρώσεις.
Το αποκορύφωμα του Σταφιδικού αγώνα ήταν η εξέγερση του 1903. Στις 14 Φεβρουαρίου ξέσπασε εξέγερση στο χωριό Βαρβάσαινα. Οι αγρότες συγκεντρώθηκαν στον Πύργο εκφράζοντας με έντονο τρόπο τις διαμαρτυρίες τους. Το Υπουργείο Στρατιωτικών στην προοπτική θερμών επεισοδίων διέταξε τον Γενικό Επόπτη της Χωροφυλακής στον Πύργο να είναι σε ετοιμότητα όλη η δύναμη του στρατιωτικού σώματός του με κύριο έργο την διάλυση των νυχτερινών συλλαλητηρίων.
Στις 26 Μαρτίου συγκεντρώθηκε πλήθος αγροτών στον Πύργο όπου και συνέταξαν τηλεγράφημα προς τον Βασιλιά σχετικά με το μονοπώλιο της σταφίδας. Η επιτροπή αποτελείτο από τους: Γ. Χρονόπουλο, Α. Λεονταρίτη, Γεώργιο Παπαστασινό και Α. Μπερτζελέτο. Στις 16 Ιουνίου αγρότες από όλα τα χωριά με αρχηγό τον Παπαστασινό κατέβηκαν ένοπλοι στην πόλη του Πύργου. Ο υπουργός γεωργίας Λεβίδης υπέβαλλε την παραίτηση του ύστερα από τα επεισόδια.
Στις 28 Ιουνίου 1903, η κυβέρνηση Θεοτόκη παραιτήθηκε. Οι αγρότες αποχώρησαν από τον Πύργο ύστερα από παρέμβαση των βουλευτών Ηλείας. Παρ’ όλα αυτά η νέα κυβέρνηση διέταξε την αποστολή (1904) στρατιωτικού αποσπάσματος στον Πύργο, για παν ενδεχόμενο.
Το 1925 αποφασίστηκε η ίδρυση του Νομικού Προσώπου Ιδιωτικού Δικαίου, εποπτευόμενου από το κράτος, με την ονομασία «Αυτόνομος Σταφιδικός Οργανισμός» (Α.Σ.Ο.) με σκοπό την προστασία της καλλιέργειας και εμπορίας της κορινθιακής σταφίδας, ο οποίος λειτούργησε μέχρι και τον Δεκέμβριο του 1997.
Το Πρωτοδικείο Ηλείας (1867) και ο Δικηγορικός Σύλλογος Ηλείας (1893)
Την ίδια περίοδο, ο Πύργος είναι η μοναδική πόλη της Ηλείας που έχει πρωτοδικείο, με την ίδρυση του Πρωτοδικείου Ηλείας (1867), και γίνεται από τις πρώτες πόλεις της Ελλάδας που αποκτούν δικηγορικό σύλλογο, με την ίδρυση του Δικηγορικού Συλλόγου Ηλείας (1893), που επακολούθησε του θνησιγενούς Δικηγορικού Συλλόγου Πύργου (1885).
Στις 5 Μαΐου 1941 έφθασαν 700 Ιταλοί στρατιώτες στον Πύργο και εγκαταστάθηκαν στο 2ο Δημοτικό Σχολείο Πύργου ενώ μετέτρεψαν σε σταύλο το θέατρο «Απόλλων». Δήμαρχος, επί κατοχής, διορίστηκε ο Τάκης Βακαλόπουλος ενώ στη θέση του νομάρχη διορίστηκε ο Κονιωτάκης.
Η χρονιά 1943 ήταν καθοριστική για την ανάπτυξη της αντίστασης. Ο Αντώνιος Πολίτης αποχώρησε από τον Πύργο και συντάχθηκε με τους αντάρτες.
Σημαντική βοήθεια στην αντίσταση πρόσφερε και ο Τάσης Καζάζης (ο μετέπειτα επίτιμος Δήμαρχος Πύργου) ο οποίος το 1943 διορίστηκε αναπληρωτής δήμαρχος αφού ο Τάκης Βακαλόπουλους για άγνωστους λόγους διέμενε στην Αθήνα. Η προσωπικότητα του απέτρεψε πολλές φορές τους Γερμανούς να προβούν σε εκτελέσεις.
Την 4η Σεπτεμβρίου 1944 το τελευταίο τμήμα του Γερμανικού στρατού αποχώρησε από τον Πύργο.Σημαντικός Πυργιώτης του αγώνα ήταν ο Μιλτιάδης Ιατρίδης, κυβερνήτης του θρυλικού υποβρυχίου Παπανικολής. Ο Δήμος Πύργου για να τον τιμήσει έστησε τον ανδριάντα του στην πλατεία Ιατρίδη.
Επί δημαρχίας του Πέτρου Αυγερινού ιδρύθηκε η «Φιλαρμονική σχολή Πύργου» (1874) η οποία προσκλήθηκε από την επιτροπή των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας να παιανίσει στο στάδιο και στις πλατείες των Αθηνών.Οι ιδρυτές της σχολής ήταν ο γυμνασιάρχης Ρέντζος, ο ιερέας Προβελέγγιος και ο Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης. Την πληρωμή του μισθού του μουσικοδασκάλου και των εξόδων της στέγασης του κτιρίου ανέλαβε να ικανοποιήσει από τον μισθό του ο Πέτρος Αυγερινός.Μέχρι τότε, την μουσική διδασκαλία του λαού αναλάμβαναν οι εκκλησίες οι οποίες ωθούσαν το ποίμνιο στη μάθηση της Βυζαντινής μουσικής. Το 1881 ιδρύθηκε το «Σωματείον της Φιλαρμονικής Εταιρείας Πύργου ο Απόλλων».
Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1932, πραγματοποιείται η ίδρυση του Ωδείου Πύργου. Τη δεκαετία του 1930 λειτουργούσε η χορωδία Καραβασίλη, την οποία χρηματοδοτούσε ο τραπεζίτης και καπνοβιομήχανος Βασίλης Καραβασίλης.
Ο Ανδρέας Αυγερινός, αδερφός του δημάρχου Πέτρου Αυγερινού, ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του Ωδείου Αθηνών (1871).Άλλες σημαντικές μορφές που επηρέασαν τα μουσικά πράγματα στον Πύργο ήταν οι μουσικοδιδάσκαλοι Ιωάννης Παρίδης και Σπύρος Μπέλικ που είχαν ιδρύσει και λειτουργούσαν επιτυχώς την «Φιλοκαλλιτεχνική Ένωση» και τη «Σχολή Μπέλικ» αντίστοιχα.
Επίσης σπουδαίες λυρικές τραγουδίστριες οι οποίες είχαν γεννηθεί στον Πύργο, ήταν η Πόπη Τζαβάρα και η Καλλιόπη Καφετζή ενώ στον Πύργο γεννήθηκε και ένας από τους κορυφαίους σήμερα δασκάλους της βυζαντινής μουσικής ο Λυκούργος Αγγελόπουλος.Πυργιώτισσες ήταν και η ρεμπέτισσα Ιωάννα Γεωργακοπούλου καθώς και η Μαίρη Λίντα.
Ο πρώτος κινηματογράφος του Πύργου στεγάστηκε στο καφενείο «Κρόνιον», το οποίο μαζί με το μεταγενέστερο «Έρμειον», αποτέλεσαν τα καφενεία της ελίτ για πολλές δεκαετίες. Στεγαζόταν σε κτίριο το οποίο είχε κατασκευαστεί από τον Τσίλλερ. Σε εκείνον τον χώρο το 1913 προβλήθηκαν για πρώτη φορά κινούμενες εικόνες από έναν Ιταλό ονόματι Giovanni. Αργότερα συνέχισε τις προβολές του στο Θέατρο Απόλλων. Το 1943 στο κτίριο που στεγαζόταν το «Κρόνιον» ξεκίνησε να λειτουργεί ο κινηματογράφος «Rex» ενώ την ίδια εποχή λειτουργούσε και το «Πάνθεον». Επίσης λειτουργούσε στην πόλη του Πύργου ο θερινός κινηματογράφος «Άλσος».
Γράμματα και Τέχνες
Σημαντική πρωτοβουλία για την πολιτιστική ανάπτυξη του τόπου ήταν η ίδρυση, το 1884, της «Σχολής του Λαού» που απέβλεπε στη διαφώτιση του λαού με διάφορες ομιλίες. Την ίδια περίοδο λειτουργούσε ο «Σύλλογος των Ηλείων» στον οποίο γίνονταν διαλέξεις, εθνικού και θρησκευτικού περιεχομένου. Επίσης σημαντική παρουσία είχε να επιδείξει η «Λέσχη», η οποία είχε ως κύριο σκοπό την συλλογή βιβλίων. Οι πρώτες ενέργειες για σύσταση δημόσιας βιβλιοθήκης έγιναν το 1927 ύστερα από πρωτοβουλία μερικών εύπορων πολιτών.
Στο τέλος του 19ου αιώνα ιδρύθηκε ο αναρχικός χριστιανικός όμιλος Πύργου. Σημαντική μορφή των γραμμάτων στην Ηλεία ήταν ο γυμνασιάρχης Πύργου Γεώργιος Παπανδρέου, ο οποίος ήταν ο πρώτος που επιχείρησε επιτυχημένα να γράψει την ιστορία των νεοτέρων χρόνων της Ηλείας.
Στην περίοδο της κατοχής, μαθητές του Γυμνασίου ίδρυσαν τον σύλλογο «Πυργιώτικος Παρνασσός» ο οποίος σκοπό είχε την διοργάνωση διαγωνισμών ποίησης κ.ά. Την άνοιξη του 1942 ο σύλλογος εξέδωσε το περιοδικό «Οδυσσέας» ενώ τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους κυκλοφόρησε το δεύτερο τεύχος.
Σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο Τάκης Δόξας ο οποίος έφερε σε επαφή τα μέλη του συλλόγου με τον Μητροπολίτη Αντώνιο για την παραχώρηση του τυπογραφείου (σχετικά με την έκδοση του περιοδικού). Εκτός από τον «Πυργιώτικο Παρνασσό» υπήρχε ένας ακόμα σύλλογος μαθητών με τίτλο τα «Φιλοπρόοδα Νιάτα», ο οποίος και κυκλοφόρησε χειρόγραφα μερικά τεύχη περιοδικού με τίτλο «Λύρα».
Κορυφαία πνευματική μορφή του Πύργου είναι ο συγγραφέας Τάκης Δόξας. Επίσης σημαντικές προσωπικότητες που γεννήθηκαν ή μεγάλωσαν στον Πύργο είναι: ο ακαδημαϊκός, ιστορικός και λογοτέχνης Διονύσιος Κόκκινος, ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος, ο καθηγητής Σάκης Καράγιωργας, ο συγγραφέας Παύλος Μάτεσις, ο συγγραφέας Ηλίας Χ. Παπαδημητρακόπουλος, ο ποιητής Γιώργης Παυλόπουλος, ο ηθοποιός Κώστας Καζάκος, ο λογοτέχνης Θεόδωρος Ξύδης, ο συγγραφέας Μπάμπης Τσικληρόπουλος, ο γελοιογράφος Στάθης (Σταυρόπουλος), ο επίσης γελοιογράφος Θέμος Άννινος, ο ζωγράφος Δανιήλ Παναγόπουλος κ.ά.
Αθλητισμός
Στον ποδοσφαιρικό τομέα οι μεγάλες ομάδες του Πύργου στην περίοδο του Μεσοπολέμου ήταν δύο, ο Ηρακλής, με έδρα την περιοχή του νοσοκομείου, και ο Εθνικός με έδρα την περιοχή που έχει κατασκευαστεί σήμερα το εθνικό στάδιο Πύργου. Στον Ηρακλή πρόεδρος ήταν ο εργοστασιάρχης Βασίλης Καραβασίλης. Το 1944 δημιουργήθηκε η τρίτη μεγαλύτερη ομάδα του Πύργου, η ΑΕΚ, η οποία δημιουργήθηκε από πρόσφυγες και είχε έδρα στα Χαλικιάτικα. Το 1949 ιδρύθηκε ακόμα ένα σωματείο με το όνομα Απόλλωνας.
Η έδρα του ήταν στο Γυμνάσιο Αρρένων. Η κόντρα μεταξύ των τεσσάρων μεγάλων ομάδων εμπόδιζε την πρόοδο του ποιοτικού ποδοσφαίρου. Γι’αυτό τον λόγο στις 27 Ιανουαρίου 1958 δημιουργήθηκε ο Πανηλειακός με την συνένωση του Εθνικού, του Ηρακλή και της ΑΕΚ. Το πρώτο διοικητικό συμβούλιο αποτελείτο από τους παράγοντες των προηγούμενων ομάδων. Την περίοδο 1969-1970 πρωταθλητής Ηλείας αναδείχτηκε ο Πανηλειακός. Το 1970 ο Πανηλειακός για πρώτη φορά έπαιξε στη Β΄ Εθνική ενώ στην δεκαετία του ’90 συμμετείχε πολλές φορές στην Α΄ Εθνική. Τα έτη 2010-2011 έπαιζε στην Γ΄ Εθνική.
Η έδρα της ομάδας είναι το Δημοτικό Στάδιο Πύργου “Χαράλαμπος Βιλαέτης”, το οποίο κατασκευάστηκε το 1978 και ανακαινίστηκε το 2000. Η χωρητικότητα του ξεπερνάει τους 8.500 θεατές. Μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του ποδοσφαίρου έδωσε η ανεξαρτητοποίηση της Ε.Π.Σ. Ηλείας που μέχρι τότε υπαγόταν στην Ε.Π.Σ. Πατρών.
Στον Πύργο λειτουργεί ένα σύγχρονο κλειστό στάδιο καλαθοσφαίρισης. Κατασκευάστηκε το 1995 και έχει φιλοξενήσει το Final-4 του Κυπέλλου Ελλάδας στο βόλεϊ το 1998. Στο συγκεκριμένο γήπεδο η Εθνική Ελλάδας (καλαθοσφαίριση ανδρών) έχει αγωνιστεί αρκετές φορές. Το γήπεδο ανήκει στον Δήμο Πύργου και σε αυτό δεν έχει έδρα καμία επαγγελματική ομάδα. Επίσης αξιόλογη δράση έχει ο Ναυτικός Όμιλος Πύργου, ο οποίος εδρεύει στο κολυμβητήριο της πόλης.
